Aerodrom „Željava“, poznat i kao vojni aerodrom pod kodnim nazivom „Objekat 505“, jedan je od najambicioznijih i najimpozantnijih vojnih projekata bivše Jugoslavije. Nalazi se na granici između Bosne i Hercegovine i Hrvatske, na području planine Plješevice, blizu gradova Bihać (BiH) i Korenica (Hrvatska). Aerodrom „Željava“ je bio jugoslovenski vojni aerodrom, koji je imao specifičnu ulogu tokom Hladnog rata i bio je jedan od najvećih podzemnih aerodroma u Evropi. Izgrađen je u periodu od 1957. do 1965. godine i predstavljao je jedno od ključnih strateških vojnih postrojenja za vazdušnu odbranu Jugoslavije.
Izgradnja aerodroma „Željava“ i njegove strateške uloge
Projekat izgradnje aerodroma „Željava“ bio je deo šire vojne strategije bivše Jugoslavije koja je u to vreme bila na čelu Pokreta nesvrstanih. Zbog svog geopolitičkog položaja između Istoka i Zapada, Jugoslavija je razvijala sopstvene sisteme odbrane kako bi se zaštitila od potencijalnih pretnji sa obe strane – od Sovjetskog Saveza, ali i od Zapadnih sila. Aerodrom „Željava“ je projektovan kao podzemno vojno postrojenje koje bi bilo otporno na nuklearne napade, sa ciljem zaštite jugoslovenskih vojnih aviona i osoblja u slučaju sukoba.
Izgradnja aerodroma započeta je 1957. godine, a završena 1965. godine, sa procenjenim troškovima između 6 i 8 milijardi američkih dolara. Zbog svoje veličine i složenosti, radovi su trajali više od osam godina, uz angažovanje velikog broja radnika i inženjera. Sam aerodrom bio je sakriven unutar planine Plješevica, što mu je omogućavalo visoki stepen zaštite. Kompleks je bio ukopan duboko u planinu, sa mrežom tunela i hangara koji su mogli da prime veliki broj vojnih aviona. Zbog svog karaktera podzemnog objekta, aerodrom je bio praktično nevidljiv za satelitsko osmatranje, što ga je činilo idealnim za skrivanje jugoslovenskih aviona u slučaju vojnog sukoba.
Tehničke karakteristike i funkcionalnost
Aerodrom „Željava“ je imao impresivne tehničke karakteristike. Ukupna dužina podzemnih tunela iznosila je preko 3.5 kilometara, dok je svaki hangar mogao da primi do 58 vojnih aviona, pretežno tipa MiG-21, koji su u to vreme činili okosnicu jugoslovenskog ratnog vazduhoplovstva. Podzemni kompleks bio je projektovan da omogući avijaciji potpuni funkcionalni kapacitet čak i u uslovima nuklearnog rata. Glavni ulazi u aerodrom, u obliku velikih betonskih vrata, bili su zaštićeni slojem armiranog betona debljine do 1.5 metara, što je garantovalo otpornost na udare.
Unutrašnjost kompleksa imala je autonomni sistem snabdevanja vodom, električnom energijom i vazduhom. Ventilacioni sistemi su bili projektovani da filtriraju zagađen vazduh, uključujući radioaktivne čestice u slučaju nuklearnog udara. Unutar kompleksa nalazili su se i sistemi za održavanje aviona, sa svim potrebnim alatima i uređajima za popravku i tehnički pregled letelica. Hangari su bili povezani direktno sa pistama, tako da bi avioni mogli brzo da izlete na otvoreni deo aerodroma kada bi bilo potrebno izvršiti hitan let.
Sam aerodrom je imao četiri glavne piste, od kojih je najduža bila preko 2.5 kilometara. Piste su bile opremljene sistemima za noćno sletanje, a sam aerodrom je imao sofisticirane sisteme za navigaciju i kontrolu vazdušnog saobraćaja. Tehnički kapaciteti su omogućavali da aerodrom funkcioniše u svim vremenskim uslovima, a njegovi podzemni tuneli su bili dovoljno veliki da omoguće kretanje ne samo aviona već i vozila i druge opreme.
Svrha aerodroma i vojna uloga
Aerodrom „Željava“ bio je od ključnog značaja za vojnu strategiju bivše Jugoslavije. Njegova glavna svrha bila je da služi kao centralno mesto za operacije jugoslovenskog ratnog vazduhoplovstva u slučaju sukoba, a takođe je bio i centar za nadzor vazdušnog prostora Jugoslavije. Blizina granice sa tadašnjom Zapadnom Evropom, a kasnije i članicama NATO-a, činila je ovaj objekat posebno važnim za praćenje vazdušnog saobraćaja i odbranu zapadnih granica zemlje.
Željava je takođe bila povezana sa širim sistemom protivvazdušne odbrane Jugoslavije. Unutar objekta se nalazila i infrastruktura za komunikaciju i nadzor, koja je omogućavala stalnu vezu sa centrima za vazdušnu odbranu širom zemlje. Radarski sistemi koji su bili instalirani na obližnjim planinama omogućavali su kontrolu vazdušnog prostora do duboko u teritoriju Evrope. Ovaj sofisticirani radarski sistem omogućavao je praćenje vazdušnih objekata na udaljenosti većoj od 300 kilometara, čineći ga jednim od najmodernijih sistema za nadzor u tom delu Evrope.
Aerodrom tokom Jugoslovenskih ratova
Tokom raspada Jugoslavije početkom 1990-ih godina, aerodrom „Željava“ je postao meta sukoba između raznih frakcija. Obzirom na svoju stratešku poziciju i vojni značaj, postalo je jasno da će njegov kontrolisani raspad biti ključan kako se ne bi našao u rukama jedne od zaraćenih strana. Nakon početka rata u Hrvatskoj i Bosni i Hercegovini, 1992. godine, JNA (Jugoslovenska narodna armija) je povukla svoje snage sa aerodroma, a kompleks je namerno uništen kako bi se sprečilo njegovo korišćenje. Eksplozivi su postavljeni unutar tunela i hangara, i tom prilikom uništene su piste i kompletna infrastruktura, uključujući radare i sisteme za navigaciju. S obzirom na ogromnu količinu eksploziva koji je upotrebljen, čitav podzemni kompleks je značajno oštećen, iako je neki deo tunela i danas očuvan, ali je neupotrebljiv.
Zanimljivosti o aerodromu „Željava“
Aerodrom „Željava“ je, zbog svoje kompleksnosti i tehničkih karakteristika, obavijen mnogim mitovima i legendama. Neke od najzanimljivijih činjenica uključuju:
- Veličina i infrastruktura: Kompleks je bio projektovan za rad pod nuklearnim napadima i mogao je da primi nekoliko stotina ljudi unutar tunela. Postojale su specijalno opremljene prostorije za pilote i osoblje, sa dovoljnim zalihama hrane i vode za nekoliko meseci izolovanog života.
- Tajnost: Iako su lokalno stanovništvo i vojni insajderi znali za postojanje ovog objekta, on je dugo bio obavijen velom tajne. Detalji o njegovim stvarnim kapacitetima i tehnološkim karakteristikama postali su dostupni tek nakon raspada Jugoslavije.
- Prisustvo civilnih aviona: Iako je bio vojni aerodrom, Željava je povremeno korišćena i za civilne potrebe. Blizina Bihaća i Korenice omogućavala je da se neki letovi odvijaju u blizini ovog vojnog objekta.
- Plan za reaktivaciju: Nakon ratova 1990-ih godina, postojali su planovi da se Željava ponovo osposobi kao civilni aerodrom ili čak turistička atrakcija, s obzirom na njen impozantni podzemni sistem. Međutim, zbog velike količine mina i eksplozivnih sredstava koja su ostala nakon uništenja, kao i zbog visokih troškova obnove, ovi planovi nikada nisu realizovani.
Trenutno stanje i budućnost Aerodroma
Danas je aerodrom „Željava“ napušten i predstavlja ruinu svog nekadašnjeg sjaja. Lokacija je prepuna ostataka uništene infrastrukture, a mnoge staze i tuneli su i dalje zagađeni neeksplodiranim ubojnim sredstvima. Ovo objekat čini veoma opasnim za posetu. Iako neki avanturisti i urbani istraživači povremeno posećuju ovaj objekat, on je zvanično zatvoren za javnost zbog opasnosti po život.
Važno je napomenuti da je poseta aerodromu Željava moguća samo uz pratnju stručnih vodiča i uz strogo pridržavanje bezbednosnih mera. Zbog oštećene infrastrukture, postoji rizik od rušenja i opasnosti od nepoznatih podzemnih prostora.
Aerodrom Željava je svedok burne prošlosti Balkana i podsećanje na vreme kada je ova oblast bila deo Jugoslavije. Njegova izgradnja i uništenje tokom ratova ostavljaju snažan utisak na sve koji posete ovo mesto. Dok pešačite kroz ruševine i tunelske prolaze, možete zamisliti život koji se nekada odvijao na ovom tajnom aerodromu u planinama.
U poslednje vreme, pojavili su se planovi o revitalizaciji područja oko Željave, pre svega u kontekstu turizma. Blizina Nacionalnog parka Plitvička jezera, kao i specifična vojna istorija ovog objekta, pružaju potencijal za razvoj turizma u ovom delu Hrvatske i Bosne i Hercegovine. Međutim, zbog bezbednosnih rizika, ovaj projekat je još uvek u fazi planiranja. Dok takođe potrebne velike investicije da bi se prostor očistio od mina i eksplozivnih sredstava te učinio bezbednim za turiste.
Zanimljivosti i uticaj na kulturu
Aerodrom „Željava“ je postao deo popularne kulture u regionu. Njegova mistična prošlost i veličanstvenost napuštenih vojnih objekata privlače pažnju ne samo lokalnih istraživača, već i međunarodnih medija. Aerodrom je korišćen kao kulisa za snimanje nekoliko filmova, muzičkih spotova i dokumentarnih emisija o vojnoj istoriji. Čak i video igre koje se bave vojnim temama koriste inspiraciju iz Željave kao scenografiju za svoje fiktivne aerodrome i vojne baze.
Jedna od najpoznatijih kulturnih referenci na aerodrom „Željava“ pojavila se u dokumentarnim emisijama o Hladnom ratu, gde se Željava spominje kao jedan od najimpozantnijih objekata iz tog perioda. Ističući njenu sposobnost da sakrije avione i obezbedi stratešku prednost Jugoslavije u slučaju napada. Takođe, aerodrom se često pojavljuje u tematskim putopisima i knjigama koje opisuju Hladni rat i vojne infrastrukturne projekte u bivšim socijalističkim zemljama.
Problem zaštite okoline i sanacije terena
Jedan od glavnih izazova u vezi s aerodromom „Željava“ danas je pitanje ekologije i sanacije prostora. Tokom rata, prilikom uništavanja kompleksa, ispuštene su velike količine goriva i hemijskih materijala koji su se infiltrirali u okolno zemljište. To je izazvalo dugoročne probleme s kontaminacijom podzemnih voda i zemljišta, što predstavlja rizik za lokalno stanovništvo i okolne prirodne resurse.
Ekološke organizacije već duže vreme upozoravaju na potrebu čišćenja prostora oko aerodroma, a takođe i na potrebu uklanjanja preostalih eksplozivnih naprava. U okviru tih napora, međunarodne nevladine organizacije, kao što su UN i Evropska unija, pokrenule su projekte deminiranja u ovoj regiji. Međutim, zbog veličine prostora i kompleksnosti operacije, ovaj proces je veoma spor i zahteva dodatna sredstva i stručnu pomoć.
Aerodrom „Željava“ je više od vojnog postrojenja – on je simbol vremena kada je Jugoslavija, kao vojno neutralna zemlja, ulagala u svoju nezavisnost i sigurnost. Ostaci ovog aerodroma podsećaju na složenu geopolitičku situaciju tog vremena, ali i na vrhunac inženjerske inovacije koju je Jugoslavija razvila u svrhu zaštite svojih granica. U budućnosti, ako se odgovorno pristupi sanaciji i očuvanju ovog objekta, Željava bi mogla postati mesto susreta prošlosti i sadašnjosti, gde bi se posetioci mogli upoznati sa nekadašnjim vojnim tajnama, ali i uživati u prelepim prirodnim predelima koje okružuju ovo fascinantno vojno postrojenje.
Hvala na čitanju,
Vaša Malamedija
