Kada se govori o bivšoj Socijalističkoj Federativnoj Republici Jugoslaviji, industrija se često navodi kao jedan od ključnih stubova razvoja i nezavisnosti zemlje. Od čeličana do proizvođača aviona, Jugoslavija je imala moćne fabrike koje su zapošljavale desetine hiljada radnika, izvozile robu širom sveta i bile simboli tehnološkog napretka socijalističkog samoupravljanja. Danas, mnoge od tih giganata više ne postoje, ali njihovo nasleđe ostaje duboko urezano u kolektivnoj memoriji regiona.
U nastavku predstavljamo najmoćnije fabrike u bivšoj Jugoslaviji — one koje su dominirale tržištem, prednjačile u inovacijama i ostavile neizbrisiv trag.
1. Đuro Đaković – Slavonski Brod (Hrvatska)
Industrijski kolos specijalne namene
Fabrika Đuro Đaković, osnovana 1921. godine, bila je jedna od najznačajnijih tačaka industrijalizacije u jugoslovenskom prostoru. Od male radionice za potrebe železnice, izrasla je u višesektorovsku industrijsku grupaciju, posebno poznatu po proizvodnji oklopnih vozila, tenkova, železničkih vagona, mostova, kotlova i teške mehanizacije.
Tokom SFRJ, Đuro Đaković je postao strateški stub vojne i teške industrije. Proizvodili su:
- Tenak M-84, modernizovanu verziju sovjetskog T-72, koji se izvozio u zemlje poput Kuvajta.
- Oklopne transportere i borbena vozila, korišćena u JNA, ali i prodavana inostranim kupcima.
- Industrijsku opremu za energetski i rudarski sektor.
Fabrika je imala sopstvene razvojne pogone, ispitne centre i visokotehnološku opremu za to vreme. U vrhuncu razvoja, zapošljavala je oko 12.000 ljudi i bila jedan od najvećih izvoznika teške opreme iz Jugoslavije.
Pored vojne proizvodnje, Đuro Đaković je izrađivao i infrastrukturne komponente – mostove, dizalice, turbine i razne specijalizovane čelične konstrukcije.
Danas, firma i dalje postoji, podeljena u više zasebnih celina, sa znatno manjim kapacitetima, ali sa ambicijom da zadrži industrijsku tradiciju i obnovi ugled u sektoru odbrane i železničke opreme.
2. Zastava – Kragujevac (Srbija)
Automobilski ponos Jugoslavije
Zastava je bila više od fabrike – bila je nacionalni simbol modernizacije, industrijskog razvoja i tehnološkog suvereniteta. Osnovana 1853. kao Vojno-tehnički zavod za potrebe tadašnje Kneževine Srbije, kroz decenije je evoluirala u jedan od najvažnijih industrijskih sistema u jugoslovenskom prostoru.
Prvi put se kao automobilski proizvođač pojavljuje 1953. godine kada sklapa licencu sa italijanskim FIAT-om. Prvo vozilo, Zastava 600, bilo je domaća verzija legendarnog Fiat 600 i označilo je početak automobilske industrije u Jugoslaviji. Ubrzo su sledili popularni modeli:
- Zastava 750 – poznat kao „Fića“, postao je automobil mase, pristupačan običnim građanima.
- Zastava 101 (Stojadin) – porodični automobil dizajniran u Jugoslaviji, proizveden u više od 1,2 miliona primeraka.
- Yugo (Zastava Koral) – izvozio se čak i u Sjedinjene Američke Države, gde je uprkos kritikama postao kultni automobil.
U svojim zlatnim godinama (kasne 1970-e i 1980-e), Zastava je imala godišnju proizvodnju veću od 230.000 automobila i zapošljavala je više od 50.000 radnika, uključujući i radnike u satelitskim pogonima širom Srbije i Jugoslavije.
3. Torpedo – Rijeka (Hrvatska)
Mesto gde je rođen prvi moderan torpedo
Rijeka se s ponosom upisuje u istoriju svetske vojne industrije kao mesto rođenja prvog modernog torpeda. Fabrika Torpedo, osnovana još u 19. veku (1875), bila je deo austrougarskog vojnog kompleksa, a kasnije je postala ključna industrijska tačka u Jugoslaviji.
U periodu SFRJ, Torpedo je proizvodio vojne i civilne motore, pomorsku opremu, teške dizel agregate i torpeda za mornaricu, ali se istovremeno razvijao i u sektoru industrijskih i železničkih motora.
U vrhuncu rada, Torpedo je:
- Zapošljavao oko 5.000 radnika
- Imao sopstvene razvojne pogone i livnicu
- Izvozio u zemlje Bliskog istoka i Afrike, posebno pomorsku opremu
Posebno zanimljivo je da je Torpedo razvijao složen sisteme navođenja i detonacije za podvodno oružje, što ga je činilo jednom od najsofisticiranijih vojnih fabrika u celom regionu.
Osim toga, fabrika je proizvodila motore za lokomotive, brodske pogone, kao i dizel generatore za elektroprivredu. Bila je među pionirima u izradi plinskih turbina na prostoru Jugoslavije.
Nažalost, nakon raspada Jugoslavije i promene tržišnih uslova, proizvodnja se postepeno gasila, a prostor fabrike je danas većim delom prenamenjen. Ipak, istorijsko nasleđe fabrike Torpedo ostaje duboko urezano u identitet Rijeke i tehničku baštinu Evrope.
4. Prva petoletka – Trstenik (Srbija)
Inženjerska snaga industrije
Prva petoletka, osnovana 1949. godine, bila je pravi dragulj jugoslovenskog industrijskog sistema u sektoru teške i visoke tehnologije. Ime je dobila po prvoj petogodišnjoj privrednoj strategiji SFRJ, a njena specijalnost bila je proizvodnja hidraulične i pneumatske opreme, pumpi, ventila, sistema za energetiku, rudarstvo, transport i odbranu.
U svom zenitu, Prva petoletka je imala više od 25.000 zaposlenih i izvozila u više od 70 zemalja sveta. Bila je jedan od vodećih izvoznika mašinskih komponenti u SSSR, Indiju, Egipat, Kinu i Zapadnu Evropu. Njihovi proizvodi bili su ugrađeni u:
- Sovjetske železnice i elektrane
- Indijski svemirski program (hidraulične komponente za lansere)
- Brodove i tankere proizvedene u Jugoslaviji
- Hidroelektrane i industrijske pogone širom Bliskog istoka
Zahvaljujući sopstvenom razvoju i stručnim kadrovima, Prva petoletka je bila izuzetno inovativna. Posedovala je i istraživački institut, sistem za obuku stručnjaka i specijalizovanu visoku tehničku školu u Trsteniku. Bila je pionir digitalne kontrole mašina u kasnim 1980-ima.
U doba kada se o izvozu pričalo kao o neophodnosti, ova fabrika je izvozila više od 60% svoje proizvodnje, što je bilo izuzetno čak i po tadašnjim standardima.
Danas Prva petoletka i dalje postoji, ali sa znatno manjim kapacitetom, delimično obnovljenom proizvodnjom i borbom za tržište koje je nekada uveliko dominirala.
5. Gorenje – Velenje (Slovenija)
Jugoslovenski brend bele tehnike
Gorenje je jedna od retkih jugoslovenskih industrijskih priča sa srećnim nastavkom i impresivnom transformacijom. Osnovano 1950. godine u istoimenom selu Gorenje, fabrika se preselila u Velenje gde se brzo razvila u jednog od najvažnijih proizvođača bele tehnike u Istočnoj Evropi.
U početku je Gorenje proizvodilo poljoprivredne mašine, ali se brzo preorijentisalo na električne štednjake, frižidere, zamrzivače i veš mašine. Već početkom 1970-ih, brend Gorenje bio je prisutan u gotovo svakoj jugoslovenskoj kuhinji, ali i na policama prodavnica širom Zapadne Evrope.
Zlatno doba fabrike bilo je između 1975. i 1990. kada su:
- Zapošljavali preko 11.000 ljudi
- Izvozili preko 70% proizvodnje na tržišta Nemačke, Švedske, Francuske i Sovjetskog Saveza
- Osnovali prodajne centre i logističke mreže u više od 20 država
Gorenje je bio pionir u dizajnu – njihovi uređaji nisu samo funkcionisali dobro, već su i izgledali moderno. Saradnje sa dizajnerima iz Italije i Nemačke dovele su do toga da se Gorenje aparati porede sa najboljima iz Zapadne Evrope.
Nakon raspada SFRJ, Gorenje se uspešno privatizovalo, digitalizovalo i modernizovalo. Danas posluje u okviru Hisense Europe Group, ali i dalje zadržava svoj identitet i kvalitet. Iako je vlasništvo promenjeno, sedište i razvojni centri ostali su u Sloveniji, a brend Gorenje i dalje živi – sada u formi globalnog igrača.
6. Rade Končar – Zagreb (Hrvatska)
Snaga elektroindustrije
Rade Končar, osnovan 1946. godine, bio je stub elektroindustrije Jugoslavije – gigant specijalizovan za proizvodnju elektroenergetske opreme, transformatora, generatora, elektromotora, električnih vozila i kućnih aparata. Ime nosi po narodnom heroju iz Drugog svetskog rata, a njegovo nasleđe živelo je u hiljadama proizvoda koji su pokretali fabrike, železnice i domaćinstva širom zemlje.
Kompanija je u svom vrhuncu obuhvatala više od 100 pogona i zavisnih preduzeća, sa oko 25.000 zaposlenih, i bila je ključni partner u elektrifikaciji celokupne Jugoslavije – od dalekovoda i trafostanica, do vučnih motora za železnicu i tramvaje.
Posebno značajne bile su sledeće oblasti:
- Proizvodnja tramvaja i elektromotornih vozila, korišćenih širom Jugoslavije (Zagreb, Beograd, Sarajevo).
- Transformatori i generatori visoke snage, izvezeni u više od 40 zemalja.
- Razvoj automatike i industrijskih sistema upravljanja, koji su pokretali fabrike, rudnike i elektrane.
Rade Končar je bio i nosilac tehničke inovacije, sa sopstvenim istraživačkim institutima i saradnjom sa tehničkim fakultetima. U sklopu firme razvijani su čak i kompjuterski sistemi i CNC upravljači, što je bila retkost u regionu.
Iako je tranzicija 1990-ih znatno umanjila kapacitete, deo kompanije i dalje uspešno posluje pod imenom Končar Grupa, fokusirajući se na energetske i železničke sisteme, i danas predstavlja jedan od najvažnijih tehnoloških brendova u Hrvatskoj.
7. Litostroj – Ljubljana (Slovenija)
Gde se rađala hidroenergija
Litostroj, osnovan 1947. godine u Ljubljani, bio je najvažniji proizvođač opreme za hidroelektrane, teških livova i metalurških komponenti u bivšoj Jugoslaviji. Specijalizovao se za izradu velikih turbina, pumpi, generatora i mehaničkih delova, koji su činili srce mnogih elektroenergetskih sistema u zemlji i inostranstvu.
U Litostroju su se proizvodile turbine snage od nekoliko megavata do više stotina megavata, koje su se ugrađivale ne samo u jugoslovenske hidroelektrane (Đerdap, Perućica, Jablanica), već i u postrojenja širom sveta – od Iraka, preko Alžira i Etiopije, do Indije i Kine.
Posebno se ističe visok nivo inženjerskog znanja – fabrika je imala sopstveni razvojni institut i sarađivala s tehničkim fakultetima u Ljubljani i Mariboru. Njeni inženjeri radili su i na projektima modernizacije elektrana u SSSR-u, što je bilo veliko priznanje stručnosti u periodu kada je takva saradnja bila retka.
Litostroj je ujedno bio i simbol slovenačke industrijske moći, a zapošljavao je preko 5.000 radnika, od kojih su mnogi bili visokoobrazovani stručnjaci.
Danas Litostroj posluje kao deo međunarodne grupacije Litostroj Power, fokusiran na inženjering i izvoz opreme za hidroenergetiku, čime se tradicija inovacije i izvoza i dalje nastavlja.
8. Energoinvest – Sarajevo (Bosna i Hercegovina)
Jugoslovenska “Siemens” korporacija
Energoinvest je verovatno bio najmoderniji i najambiciozniji inženjerski i izvozni gigant iz BiH – kompanija koja je spajala tehnologiju, nauku, ekonomiju i diplomatiju u jednom.
Osnovan 1951. godine, Energoinvest je izrastao iz skromnog elektrodistribucijskog preduzeća u multinacionalnu inženjering korporaciju sa projektima u više od 60 zemalja sveta. U vrhuncu, firma je imala oko 40.000 zaposlenih, uključujući više hiljada visokoobrazovanih inženjera i stručnjaka.
Specijalnosti Energoinvesta uključivale su:
- Projektovanje i izgradnju energetskih sistema (termo i hidroelektrana, dalekovoda, trafo stanica)
- Proizvodnju elektroopreme, kablova, transformatora i softvera
- Rudarstvo, gasovodnu infrastrukturu i hemijsku industriju
Najveći ponos firme bile su međunarodne reference: Energoinvest je projektovao i izvodio elektroenergetske sisteme u Iraku, Alžiru, Libiji, Nigeriji, Iranu, Pakistanu i Meksiku, često kao glavni izvođač radova.
Firma je imala i sopstvenu računarsku diviziju, koja je tokom 1980-ih razvijala domaće računare i softverske sisteme za automatizaciju industrije, što ju je činilo tehnološkim liderom čak i u širem evropskom kontekstu.
Pored tehničke stručnosti, Energoinvest je bio i simbol jugoslovenskog izvoza „know-how-a“ – radilo se o retkoj firmi koja je mogla da „proda znanje“, a ne samo proizvode.
Danas Energoinvest i dalje postoji, ali kao znatno manja firma, pretežno fokusirana na energetiku i izvođenje infrastrukturnih projekata. Ipak, ugled i sećanje na njega žive kao dokaz da je i u socijalističkoj privredi bilo mesta za globalni biznis i vrhunski inženjering.
To bi bilo to dragi moji, ukoliko vam se sviđa naš sadržaj pratite naš blog malamedija.rs za još sličnog sadržaja iz bivše Jugoslavije.
Takođe možete pogledati i naš youtube kanala „MALAMEDIJA“ na kom redovno izbacujemo dokumentarne emisije iz sveta politike, istorije, društva, bivše Jugoslavije i slično.
